• Yaratildi: 03.07.2024
• Yangilandi: 03.07.2024
• O'qildi: 1078

Suv – bebaho ne’mat. Undan oqilona foydalanishda qanday choralar ko‘rilyapti?

Inson organizmining uchdan ikki qismi suvdan iborat. Odam chanqagan paytda o‘zini lohas sezadi, tomog‘i qurib, ko‘ngliga shodlik sig‘may qoladi. Tashnalik sabab atrofimizdagi tabiat go‘zalliklari ko‘zimizga ko‘rinmaydi. Miriqib suv ichgan mahalda esa ko‘nglimiz yorishadi, Yaratganning bebaho ne’matidan shukronalik hissini tuyamiz...

Ichimlik suvi butun dunyo standartlari bo‘yicha oziq-ovqat mahsuloti sifatida tasniflanadi va u bizning uyimizga kirishdan oldin, inson salomatligiga xavfsiz bo‘lishi uchun laboratoriya sinovlaridan o‘tkaziladi. Tabiiy suvning kimyoviy va mikrobiologik tarkibi sanitariya-gigiyena talablariga muvofiq ikki yil davomida mavsumlar bo‘yicha o‘tkazilgan laboratoriya tahlili asosida baholanadi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti ekspertlarining “Jahon suv taraqqiyoti-2022” hisobotida qayd etilishicha, ayni vaqtda dunyodagi mavjud chuchuk suvning 99 foizi yer osti suvlari hisoblanadi. Yer osti chuchuk suvlari dunyo aholisi iste’mol qilayotgan toza ichimlik suvining yarmi, sug‘orish uchun ishlatilayotgan suv hajmining 25 foizini tashkil etadi. “Dunyoning ko‘p mamlakatlarida suv tanqisligining kuchayishi sharoitida yer osti suvlarining ulkan salohiyati va uni ehtiyotkorlik bilan boshqarish zaruriyatini endi e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi”, deyiladi mazkur hisobotda.

O‘zbekistonda ham bugungi kunda aholini to‘liq toza ichimlik suvi bilan ta’minlash masalasi dolzarbligicha qolmoqda va davlatimiz rahbari bu borada qator vazifalarni belgilab bermoqda. Xususan, 2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston Taraqqiyot strategiyasining 31-maqsadi suv resurslarini boshqarish tizimini tubdan isloh qilish va suvni iqtisod qilish bo‘yicha alohida davlat dasturini amalga oshirishdan iborat.  Ushbu strategiyada 2026-yilga borib respublika aholisining ichimlik suvi bilan ta’minlanganlik darajasini 87 foizga yetkazish ko‘zda tutilgan.

Bu masala Navoiy kon-metallurgiya kombinati hamda Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti olimlari hamda mutaxassislari diqqat markazida bo‘lib kelayapti. Olimlarimiz tomonidan olib borilgan qator ilmiy izlanishlar o‘zining samarasini bermoqda. Kombinat bosh direktori Quvondiq Sanaqulov ta­shabbusi bilan 2021-yildan e’tiboran Markaziy ilmiy-tadqiqot laboratoriyasi tarkibida “Suv muammolari tadqiqoti” laboratoriyasi tashkil etilgani ham bejizga emas. Mazkur laboratoriya tarkibida kimyoviy, spektral va radiologik tahlil hamda texnologik tadqiqotlar guruhlari ish olib boradi. Laboratoriya  tarkibida 20 dan ortiq kimyoviy elementlarni aniqlashga mo‘ljallangan atom-absorbsion analizatori, eritma tarkibidagi loyqalik darajasini aniqlash mutnomer asbobi, spektrofotometr, elektron tarozi, kuydirish pechi, distillator kabi uskunalar mavjud.

Laboratoriya mutaxassis va olimlari tomonidan o‘tgan davrda quyosh energetikasidan foydalanib, yer osti sizot suvlarini toza ichimlik suviga aylantirish innovatsion qurilmasi ustida ish olib borildi. Natijada bugungi kunda Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti hududida to‘liq quyosh energiyasidan foydalanib, yer osti suvlarini toza ichimlik suviga o‘zgartirib beruvchi yangi namunadagi suv tozalash qurilmasi yaratildi. Qurilma o‘rnatilgan ayvon ustida 0,5 kVt. tok ishlab chiqarish quvvatiga ega 6 ta quyosh paneli ham joylashtirilgan bo‘lib, mazkur panellar yetkazib berayotgan tok maxsus batareyada yig‘ilmoqda va bu texnologiyaning barqaror ishlashi uchun yetarli hisoblanadi. Batareya kechki vaqt yoki bulutli kunlarda ham 10 soatgacha uzluksiz elektr energiyasi yetkazib bera oladi. Mazkur texnologiya ayni vaqtda bir soatda 500 litr hajmdagi toza suv ishlab chiqarish quvvatiga ega. Laboratoriya tahlillari yer osti suvi tozalangach, uning qattiqlik darajasi o‘n baravarga kamayib, toza ichimlik suvi holatiga kelishini ko‘rsatmoqda.

Yangi texnologiyaning texnik-ishlab chiqarish jarayonlariga batafsil to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, dastlab 60 metrlik yer osti qudug‘iga suv chiqarish nasosi o‘rnatilgan bo‘lib, mazkur nasos 30 metrdan suv chiqarib bermoqda. Suv birinchi bosqichda kationli filtrga keladi. Dastlab loyqa va muallaq qum zarralaridan xoli qilingan suv tarkibi so‘ngra kationlardan tozalanadi, ya’ni asosan kalsiy va magniy ionlari ushlab qolinadi. Filtrning yana bir afzalligi shundaki, ma’lum vaqt o‘tib kationlar kalsiy va magniy ionlariga to‘lgach, qayta regeneratsiya qilish (filtrni qayta faol holatga keltirish) uchun arzon mahsulot, ya’ni  osh tuzidan foydalaniladi. Bundan tashqari, filtr ichiga yuklangan kationitli smoladan to‘liq besh yil muddatgacha almashtirmasdan foydalanish mumkin. Ushbu filtr suv tozalash qurilmasining uzoq va ishonchli ishlashini ta’minlab berishda muhim qism sanaladi.

Keyingi bosqichda tozalanayotgan ichimlik ming kub detsimetr sig‘imga ega suv bakiga kelib tushadi. So‘ngra past bosimli nasos suvni yuqori bosimlisiga haydab beradi va mazkur nuqtadan so‘ng suv teskari osmos qurilmasiga kelib tushib, ushbu jarayonda suvni ifloslantiruvchi moddalardan ajratish uchun membranadan foydalaniladi. Membrana besh bosqichdan iborat. Birinchi bosqichda 5 mikronli polipropilen filtrdan o‘tkazilib, ikkinchi bosqich-ko‘mir adsorbentga yuttiriladi. Uchinchi bosqichda esa 1 mikronli filtrdan o‘tkazilib, membranaga beriladi. Ushbu membranadagi mayda teshikchalardan faqatgina suv molekulalari o‘ta oladi, xolos. Hajmi nisbatan yirik ionlar, kalsiy, magniy, xlor, sulfatning asosiy qismi esa o‘ta olmaydi. Shundan so‘ng suv mineralizatorga beriladi. Mineralizatorda minerallashgan suv ultrabinafsha nurlar yordamida turli bakteriyalardan tozalanadi. Ichishga yaroqli holatga keltirilgan suv ming kub detsimetr sig‘imga ega ikkinchi – toza ichimlik suvi bakiga kelib tushadi.

Suv tozalash innovatsion texnologiyasining yana bir muhim konstruksiyasi suv tarqatish qurilmasi sanaladi.  Bu qurilma orqali iste’molchilar 5 litr va 10 litr hajmdagi suv idishlarini kerakli kameraga joylashtirib, osongina suv olishlari mumkin. Ayni vaqtda yangi qurilmaning afzallik jihatlari va toza ichimlik suvi yetib bormagan olis qishloqlarda o‘rnatib berish imkoniyatlari hamda xarajatlari aniqlanmoqda.  

Shu o‘rinda ta’kidlash lozim, bugungi kunda Navoiy viloyati aholisi bir million nafardan oshdi. 68,2 foiz aholi markazlashgan ichimlik suv bilan ta’minlangan. Viloyatda jami mahallalarning 61 tasi, ya’ni 18 foizi ichimlik suvi ta’minoti og‘ir mahallalar sanaladi. Maktablarning 127 tasi muqobil manbalar bilan ta’minlangan bo‘lsa, 59 ta maktabga suv tashib yetkaziladi. Davlat tasarrufidagi maktabgacha ta’lim tashkilotlarining  15 tasi muqobil manbalar bilan ta’minlangan, 13 ta maktabgacha ta’lim muasasasiga esa suv tashib keltiriladi. Davlat tibbiyot muassasasalarining  42 tasi muqobil suv manbasiga ega, 7 tasiga ichimlik suvi tashib boriladi.

“Navoiy suv ta’minoti” tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda 1 kilometr toza ichimlik suvi quvurini loyihalash, olib kelish va qurish xarajatlari o‘rtacha 300 million so‘mni tashkil etmoqda. Shu ma’noda olimlarimiz taklif etayotgan yangi loyiha budjet xarajatlarini tejash, qolaversa aholiga yanada arzon toza ichimlik suvi yetkazib berishda muhim ahamiyat kasb etadi.  Joriy yilda viloyatimizning Konimex, Qiziltepa, Tomdi tumanlari hamda G‘ozg‘on shahridagi jami 11 ta ovul va mahalla fuqarolar yig‘ini hududlarida ichimlik suvini tozalash uskunalari o‘rnatiladi.

Xulosa qilib aytganda, dunyoda chuchuk suv zaxiralari tobora cheklanib borar ekan, sayyoramiz aholisini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash global masalaga aylanib boradi. Xalqaro sog‘liqni saqlash tashkilotining so‘nggi ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda 2,2 milliard aholi ichimlik suvi ta’minoti chek­langan sharoitda yashamoqda. 2025-yilga borib esa Yer sharining yarmida odamlar ichimlik suvi bilan bog‘liq muammolarga duch keladi. Bu esa avvalo iqlim o‘zgarishlari, insoniyat tomonidan atmosfera havosining ifloslantirish darajasi tobora o‘sib borayotgani, mavjud resurslardan oqilona foydalanmaslik kabi dolzarb masalalar bilan bog‘liq. 

Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarda “inson qadri” tamoyili birinchi o‘rinda turgan ekan, bu kabi jarayonlarda olimlarimiz ham o‘z taklif va tashabbuslari bilan faol ishtirok etadi. 

Husniddin VAFOYEV,

“NKMK” AJ Markaziy ilmiy-tadqiqot laboratoriyasi

 “Suv muammolari tadqiqoti” laboratoriyasi boshlig‘i,

texnika fanlari doktori.